शनिवारी दुपारी ऑफिस सुटले. फोर्टमधून हिंडत निघालो. एका घड्याळाच्या दुकानाची दर्शनी खिडकीपुढे उभा राहून काचेमागे मांडलेली घड्याळे मी पाहत होतो. इंग्रजीत ह्याला 'विंडो शॉपिंग' म्हणतात. मोठमोठ्या दुकानांतून अतिशय आकर्षक रितीने विक्रीच्या वस्तू मांडून ठेवलेल्या असतात. बहुधा किंमतीच्या चिठ्या उलटून ठेवतात. तिथली अत्यंत आवडलेली वस्तू सगळ्यांत महाग असते! मागे एकदा एका दुकानाच्या काचेआड ठेवलेला टाय मी पाहिला होता. मला फार आवडला होता. कदाचित तो तितका सुंदर नसेलही, कारण तो त्या काचेआड बरेच दिवस होता. एके दिवशी मी हिय्या करून त्या दुकानात शिरलो आणि त्या टायची किंमत ऎकून बाहेर पडलो. टायची किंमत तिस रुपये असू शकते हे ऎकून माझा कंठ दाटला होता! आता ती घड्याळे पाहताना देखील माझ्या मनगटाला कुठले शोभेल याचा विचार करीत होतो. उगीचच! वास्तविक मनगटाला शोभण्याऎवजी खिशाला पेलण्याचा मुद्दा महत्वाचा होता. तरीसुद्धा मनातल्या मनात मी माझ्या मनगटावर त्या काचेतली सगळी घड्याळे चढवून पाहिली. तसे मी सूटही चढवले आहेत; फर्निचरच्या दुकानातल्या त्या त-हेत-हेच्या फर्निचरवर बसलो आहे; मनातल्या मनात तिथल्या गुबगुबीत पलंगावर झोपलोही आहे. एक दोनशे रुपयांचा रेडिओ घ्यायला पंचवार्षिक योजना आखावी लागते आम्हाला! डोंबिवली ते बोरीबंदर प्रवास फक्त एकदा फर्स्टक्लासमधून करायची इच्छा अजून काही पुरी करता आली नाही मला! मी काचेतुन तसाच घड्याळे पाहत उभा होतो. नाही म्हटले तरी मनात खिन्न होत होतो. तेवढ्याच माझ्या खांद्यावर कोणाचा तरी हात पडला, आणि आवाज आला, "हलो!"
मी एकदम चमकून मागे पाहिले.
"नंदा! हो, नंदा....नंदाच तू---"
"विसरला नाहीस!"
नंदाला एकदा ओझरते पाहणारा:माणूसदेखील विसरणार नाही. इथे मी तर चार वर्षे कॉलेजमध्ये बरोबर काढली होती. मीच काय, पण आमच्या कॉलेजमध्ये त्या काळात शिकत किंवा शिकवीत असलेले कोणीच विसरू शकणार नाही. पण आज जवळजवळ वीस वर्षांनी भेटलो आम्ही. मुली तर त्याच्यावर खूष होत्याच, पण कॉलेजमधली यच्चयावत मुलेही खूष! नंदा प्रधान हे नाव आम्ही गॅरी कूपर,फ्रेडरिक मार्च, डिक पॉवेल, रोमन नव्हॅरो यांच्या नामावळीत घेत होतो. दिवाळीच्या आणि नाताळाच्या सुटीतदेखील होस्टेलमधल्या आपल्या खोलीत राहणारा नंदा प्रधान! कॉलेजच्या इंग्लिश नाटकांतून पारशी आणि खिश्र्चन मुलामुलींच्या गटांतून काम करणारा नंदा! मी बी०ए० ला होतो, त्या वर्षी नंदाने हॅम्लेटचे काम केले होते.त्यांनतर मी ब्रिटिश रंगभूमीवरचे हॅम्लेटदेखील सिनेमात पाहिले, पण डोक्यात नंदाचा हॅम्लेट पक्का बसला आहे. इतका गोड हॅम्लेट! फ्रेनी सकलातवाला ओफीलिया होती. नंदा फ्रेनीशी लग्न करणार, अशी त्या वेळी अफवादेखील होती. पण नंदाच्या बाबतीत दर दोन महिन्यांनी अशा अफवा उठत. मला वाटते, कॉलेजातल्या सगळ्यांत सुंदर मुलीशी नंदाचे लग्न व्हावे अशी संर्वाचीच मनोमन इच्छा असावी. ह्या बाबतीत कॉलेजमधल्या इतर इच्छुकांनी नंदाला अत्यंत खिलाडूपणाने वॉक ओव्हर दिला होता!
जवळजवळ पावणेसहा फूट उंच, सडपातळ, निळ्या डोंळ्याचा, लहानशा पातळ ओठांचा, कुरळ्या केसांचा नंदा हा प्रथमदर्शनी हिंदू मुलगा वाटतच नसे. त्यातून तो नेहमी असायचादेखील इंग्लिश बोलणा-या कॉस्मॉपॉलिटन गटात! वास्तविक त्याची आणी माझी कॉलेजमधली मैत्री कशी जुळली हे देखील मला ह्या क्षणापर्यंत कोडे आहे. इंग्लिश ऑनर्सच्या तासाला आम्ही साताआठच मुले-मुली होतो. त्यांत संपूर्ण देशी असा मी आणि इंदू वेलणकर नावाची मुलगी होती. अर्धमागधीला जायची ही मुलगी इंग्रजीच्या वर्गात केवळ फॉर्म भरण्यात गफलत झाल्यामुळे बसत असावी, अशी माझी समजूत होती! नऊवारी साडी, अंबाडा, हातात पुरुषांनी बांधावे एवढे लठ्ठ घड्याळ, हातावर भाराभर पुस्तकांचा ढिगारा आणि मंगळागौरीचे जाग्रण करुन आल्यासारखी दिसणारी ही वेंधळी मुलगी जेव्हा इंग्लिशच्या परिक्षेत विश्र्वविद्यालयातली सगळी बक्षीसे घेऊन गेली, त्या वेळी आम्ही भान हरपून तिच्या घरी तिचे अभिनंदन करायला गेलो होतो! वास्तवीक एखाद्या मुलीच्या घरी जाऊन अभिनंदन करण्याचे मला धैर्य नव्हते; पण नंदा माझ्या खोलीवर आला होता. त्या वेळी मी भिकारदास मारूतीजवळ एका चाळीत खोली घेऊन राहत होतो. त्या काळच्या पुण्यात चार रुपये भाड्यात ज्या सुखसोयींसह खोली मिळे, त्या खोलीत मी आणि अरगडे नावाचा माझा एक पार्टनर राहत होतो. तो रात्रंदिवस फ्लूट वाजवायचा. मग त्याचे आणि मालकाचे भांडण होई. माझ्या त्या खोलीवर नंदा आला की, मला ओशाळल्यासारखे होई. तारेवर माझा घरी धुतलेला लेंगा आणि फाटका बनियन, शर्ट वगैरे वाळत पडलेला असे. अरगड्याने एक जुने चहाचे खोके मिळवून त्याच्यावर बैठक केली होती. त्याच्यावर बसून तो फ्लूटचा रियाज करीत असे. चांगली वाजवायचा,पण पुढे त्याला फ्लूरसी झाली.
"आपल्याला जायंच आहे." नंदा म्हणाला.
"कुठे?"
"इंदू वेलणकरकडे. चल."
त्याची अशी चमत्कारिक तुटक बोलण्याची पद्धत होती. आवाजदेखील असा खजीतला, पण कठोर नाही, असा काहीतरी होता. त्याला ज्याप्रमाणे काहीही शोभून दिसे तसा तो आवाजही शोभे. नंदा एकदा माझ्याबरोबर एका गाण्याला लेंगा आणि नेहरू शर्ट घालून आला होता. त्या वेशातही तो असा उमदा दिसला की,बुंवानी काही कारण नसताना गाता गाता त्याला नमस्कार केला होता. त्या दिवशी तो खोलीवर आला तेव्हा मी अक्षरश: भांबावलो होतो. काही माणसे जन्मतःच असे काहीतरी तेज घेऊन येतात की, त्यांच्यापुढे मी मी म्हणणारे उगीचच हतबल होतात.काही स्रियांचे सौंदर्य असेच आपल्याला नामोहरम करून टाकते. त्यांच्यापुढे आपण एखाद्या फाटक्या चिरगुटासारखे आहोत असे वाटायला लागते. नंदामध्ये ही जादू होती. मला आठवतेय, आमचे प्रिन्सिपॉल साहेबदेखील जिमखाना कमिटीच्या सभेत नंदाची सूचना कमालीच्या गंभीरपणाने ऎकत असत. तिथेदेखील नंदा असा तोटकीच वाक्ये बोलायचा; पण इंग्लिशमध्ये! तीनचार शब्दांहून अधिक मोठे वाक्य नसायचे.त्या दिवशीसुद्धा "आपल्याला जायचंय" हे एवढेच म्हणाला होता. मी
"कुठे?"म्हटल्यावर
"इंदू वेलणकर" म्हणाला.
"इंदू वेलणकर?"
"अभिनंदन करायला."
"तिच्या घरी? अरे. तिचा म्हातारा भयंकर चमत्कारिक आहे म्हणे!"
"असू दे! मीसुद्धा आहे. चल."
"बरं, तू जरा गॅलरीत उभा राहा. मी कपडे बदलतो." आमच्या महालातल्या अडचणी अनेक होत्या.
"मग मी बाहेर कशाला?"
मी शक्य तितके त्या आठ-बाय-सहाच्या खुराड्यात कोप-यात तोंड घालून माझीएकुलती एक विजार चढवली. शर्ट कोंबला आणि आम्ही निघालो. इंदू वेलणकरचा राहता वाडा तिच्या इंग्लिशखेरीज इतर सर्व गोष्टींना साजेसा होता. बोळाच्या तोंडाशी"कल्हईवाले पेंडसे आत राहतात" असा एक तर्जनी दाखवणारा हात काढलेला बोर्ड होता. खाली कुठल्या तरी पुणेरी बोळ संप्रदायात वाढलेल्या इब्लिस कार्ट्याने खडूने "पण कल्हई रस्त्यात बसून काढतात" असे लिहीले होते. काही काही माणसे कुठे राहतात ते उगीचच आपल्याला ठाऊक असते. इंदू वेलणकर हा त्यांतलाच नमुना. एकदा कोणीतरी मला कल्हईवाल्या पेंडशांच्या बोळात राहते हे सांगितले होते. त्या बोळातून मी आणि नंदा जाताना ओसरीवर आणि पाय-यांवर बसलेल्या बायका आणि पोरे नंदाकडे माना वळवून वळवून पाहत होती. इतक्या देखण्या पुरूषाचे पाय त्या बोळाला यापुर्वी कधी लागले नसतील! जनस्थानातून प्रभू रामचंद्राला जाताना दंडकारण्यातल्या त्या शबर स्रियांनी ह्याच द्र्ष्टीने पाहिले असेल. बोळ संपता संपता 'ज०गो० वेलणकर, रि०ए० इन्स्पेक्टर' अशी पाटी दिसली.आम्ही आत गेलो. दाराबाहेर एक दोरी लोंबकळत होती. तिच्या खाली "ही ओढा" अशी सूचना होती. त्याप्रमाणे 'ती' ओढली. मग आत कुठेतरी काहीतरी खणखणले आणि कडी उघडली. एका अत्यंत खत्रूड चेह-याच्या पेन्शनराने कपाळावरचष्मा ठेवून आठ्या वाढवीत विचारले,
"काय हवॅंय?"
"इंदूताई वेलणकर इथंच राहतात ना?" मी चटकन 'इंदू' ला 'ताई' जोडून आमचे शुद्ध हेतू जाहीर केले.
"राहतात. आपण?" हाही थेरडा नंदासारखा तुटक बोलत होता.
"आम्ही त्यांचे वर्गबंधू आहोत."
तेवढ्याच स्वतः इंदूच डोकावली. नंदाला पाहून ती कमालीची थक्क झाली होती आणि तिला पाहून मी थक्क झालो होतो. कॉलेजात काकूसारखी नऊवारी लुगडे नेसून भलामोठा अंबाडा घालणारी इंदू घरात पाचवारी पातळ नेसली होती. तिची वेणी गुडघ्यापर्यंत आली होती. केसांत फूल होते.
"या या--- तात्या, हेही माझ्याबरोबर ओनर्सला होते."
"मग मिळाले का?"
"हो, आम्ही दोघांनाही मिळाले." मी चटकन सांगून टाकले, नाहीतर म्हातारा "बाहेर व्हा" म्हणायचा.
"बसा-- बसाना आपण." इंदू नंदाकडे पाहत मला सांगत होती. इतकी बावचळली होती, घाबरली होती, आणि त्यामुळेच की काय कोण जाणे, क्षणाक्षणाला अधिकच सूंदर दिसत होती.
नंदा मात्र शांतपणे बसला.
"हार्टिएस्ट कॉंग्रॅच्युलेशन!" नंदा ह्या माणसाला देवाने काय काय दिले होते! त्या बुद्रक म्हाता-याच्या दिवाणखाण्यात एका व्हिक्टोरिअन काळातल्या खुर्चीवर नंदा अशा ऎटीत बसून हे बोलला की, मला वाटले, तो थेरडा तिथे नसता तर तेवढ्या बोलण्याने इंदू त्याच्या गळ्याला मिठी मारून आनंदाने रडली असती.
"थॅं...क्य़ू..." सुकलेल्या थरथरत्या ओठांनी ती म्हणाली.
"आज रात्री जेवायला याल का?" नंदा विचारीत होता.
"कोण मी?" इंदूचा आवाज इतका मऊ होता की, मला उगीचच गालावर पीस फिरवल्यासारखे वाटले.
"मी डिनर ऍरेंज केलंय."
"डिनर?" म्हातारा तेल न घातलेल्या झोपाळ्याच्या कड्या किरकिरतात तसा किरकिरला.
"यस सर! टू सेलेब्रेट युअर डॉटर्स सक्सेस."
"कुठं डिनर केलंय ऍरेंज?"
"मोरेटोरमध्ये!"
"हॉटेलात कां? घर नाही का तुम्हाला?" स्वतःच्या डोक्यावरचे एरंडाचे पान जोरात थापीत म्हातारा रेकला.
"नाही!"
नंदाचे ते 'नाही' माझे काळीज चिरत गेले. नंदाला घर नाही ही गोष्ट कॉलेजात फार फार थोड्या लोकांना ठाऊक होती.
इंदूच्या चेह-याकडे मला पाहवेना.
रात्री मी आणि नंदा मोरेटोरमध्ये जेवायला गेलो होतो. नंदा दारातच माझी वाट पाहत उभा होता. मोरेटोरला माझी चरणकमळे अधूनमधून नंदाच्या आग्रहाने लागायची. मला संकोच वाटे. एका दरिद्री मराठी दैनिकात तारांची भाषांतरे करण्याची उपसंपादकी, अधूनमधून हिटलर-चर्चिल वगैरे मंडळींना, संपादकांना अगदीच आळस आला तर, चार समजुतीच्या गोष्टी सांगणारे अग्रलेख लिहीणे, ह्या कार्याबद्दल मिळणा-या अखंड तीस रुपयांत मला त्याला 'लकी'त नेण्याची देखील ऎपत नसे. पण नंदा "आज आठ वाजता मोरेटोरमध्ये" असा लष्करी हूकूम दिल्यासारखा आमंत्रण देई आणि मी हिन्पोटाइज्ड माणसासारखा तिथे जात असे. आज नंदा सुंदर सूट घालून उभा होता. आजूबाजूंनी येणा-याजाणा-या साहेब लोकांच्या मेळाव्यात तो त्यांच्यातलाच दिसे. इंग्रजाने त्यानंतर आठदहा वर्षांनी हा देश सोडला: त्यापूर्वी कॅंपात जायला उगीचच भिती वाटायची.
"आलास? ये!" त्याच्या मंद्र्सप्ताकाच्या स्वरात त्याने स्वागत केले. "चल!"
अंग सावरीत मी टेबलांमधून जात होतो. तेवढ्यात एका पारशी पोरीने नंदाला टेबलावर कोपरे ठेवून आपल्या गो-यागो-या चवळीच्या शेंगेसारख्या नाजूक बोंटानी'विश' केले. नंदानेही हात वर उचलून त्याचा स्विकार केला. त्याला हे सहज जमत होते. मी तर त्या मोरेटोरमध्ये, साहेब देशात असेपर्यंत, कधी पोटभर जेवूच शकलो नाही. नंदा तिथला सराईत होता. त्या हॉटेलच्या मागल्या बाजूला एक प्रशस्त लतामंडप असे. तिथल्या कोप-यातले एक ठराविक टेबल त्याला नेहमी मिळत असे.आम्ही त्या दिशेला जाऊ लागलो. आणि...बाजूला ट्रेवरून व्हिस्कीचे लखलखणारे प्याले घेऊन जाणा-या वेटरला धक्का लागून होणारा अपघात अर्ध्या इंचाने टळला.त्या टेबलाशी इंदू वेलणकर बसली होती. रंगीबेरंगी झग्यांतल्या गौरागंना! काळे सुट आणि कडकडीत कॉलरचे पांढरे शर्ट घातलेले ते लालबुंद साहेब! त्यात न शोभणारी आम्ही दोघेच होतो--मी आणि लिंबू रंगाची साडी नेसलेली इंदू! पण त्या विलायती फुलांत ती केतकीसारखी वाटली मला.
"हा घाबरतो." नंदा म्हणाला.
"कशाला?" इंदूने विचारले.
ती इतक्या सहजपणे बोलत होती की, दुपारी कल्हईवाल्या पेंडशांच्या बोळात घडलेला प्रकार खरा की स्वप्न, हे मला कळेना! की स्वप्न?
"ह्या हॉटेलला घाबरतो."
"आपल्याला ह्या साहेबी हॉटेलात अन्न नाही बुवा जात!"
माझ्या ह्या उद्गारांवर इंदू हसली. दोन वर्षे एका वर्गात बसलो आम्ही, पण इंदूच्या गालांना खळ्या पडतात, ही तेव्हा प्रथम पाहिले मी! पुस्तकांचा भारा आणिपदर सांभाळीत वर्गात शिरून खालच्या मानेने प्राध्यापकांच्या तोंडून निघणारी ओळनओळ टिपून घेणारी इंदू ती हीच का, ते मला कळेना.
"काय घेणार?" नंदाने इंदूच्या हातात मेनू दिला.
"ह्यांना काय हवं ते विचार--" इंदू ते कार्ड माझ्या हातात देत म्हणाली.
मी तिच्या 'विचार' ह्या एकेरी क्रियापदावर ठेचाळलो आणि वेड्यासारखा नंदाकडे पाहतच राहिलो. तेवढ्याच इंदूने ते कार्ड माझ्या हातातून घेतले आणि अत्यंत सराईतपणाने पदार्थाची यादी सांगितली.
"छान दिसतेस आज!"
नंदा म्हणाला आणि मला उगीचच गरगल्यासारखे व्हायला लागले. माझी छाती धडधडत होती. धनाजीचा घोडा मुसलमानांना म्हणे पाण्यात दिसायचा. मला पुढल्या टोमॅटो सुपात इंदूचा थेरडा दिसायला लागला. मला काही कळेना. नंदा कॉलेजातल्या कुठल्या मुलीबरोबर कुठे गेला ह्याचा सर्व तपशील आम्हा मित्रांना ठाऊक असे. किंबहुना, त्या वेळी फर्स्ट इयरमधल्या रेवती अमलाडी नावाच्या अतिशय देखण्या मुलीबरोबर आम्ही त्याचे नाव नक्कीही करून टाकले होते. उद्या जर मी आमच्या इतर मित्रांना नंदा आणि इंदू वेलणकर ही नावे एकत्र म्हणून दाखवली असती तर त्यांनी मला विनाचौकशी येरवड्याला धाडले असते. पण मी प्रत्यक्ष पाहिले होते.
पाश्र्चात्य संगीताचे सूर येत होते. पलीकडच्या टेबलावरून व्हिस्कीचा वास येत होता. टेबलाच्या बाजूने जाणा-या आग्लंयुवतीच्या दिशेने जीवघेण्या विलायती सुंगधाचा दरवळ अंगावरून रेशमी वस्र ओढल्यासारखा सरकत होता. साक्षात मदनासारखा दिसणारा नंदा माझ्या डाव्या बाजूला होता आणि समोर इंदू वेलणकर कसल्यातरी जादूने परी होऊन पुढे येऊन बसली होती.
ते द्रुश्य एखाद्या तपस्वी चित्राकारच्या चित्रासारखे फुलून आले. त्या रात्रीमी त्या दोघांना कॅंपमध्ये सोडून निघालो. ती बहुधा बंडगार्डनवर गेली असावीत.
त्या रात्रीच्या चांदण्याला ह्या दोघांच्या अंगावर बरसताना स्वतःचे जीवित धन्य झाल्यासारखे वाटले असेल. सिंडरेलाच्या गोष्टीत कोण्या यक्षिणीने तिला नटवली होती. इथे इंदूचा हात साक्षात एका यक्षाच्या हातात होता.
पण यक्षांना शाप असतो म्हणतात. त्या रात्रीनंतर त्या दोघांनाही कुणाची द्र्ष्ट लागली देव जाणे! मला काहीच कळले नाही. बी० ए० वर शिक्षण आटपून नोकरीच्या शोधात मी मुंबईला आलो आणि एका कचेरीत चिकटलो.
"पाहतोस काय?" नंदाच्या ह्या उद्गारांनी मी भानावर आलो. मनाचा वेग काय भयंकर असतो! एका क्षणात मी किती हिंडून आलो. नंदा माझ्यापुढे उभा आहे, ह्याच्यावर माझा विश्र्वास बसेना. तो इंग्लंडला गेला आणि तिथेच राहिला, एवढेच मला कळले होते. हरवलेले खेळणे सापडल्यावर एखाद्या लहान मुलाचे होईल तसे मला झाले होते.
"नंदा!" मी वेड्यासारखा ओरडलो. अक्षरशः जीव अर्धाअर्धा होतो म्हणजे काय होते, ते मला त्या वेळी कळले. नंदा तसा बदलला नव्हता. मात्र त्याचे कुरळे केस विरळ झाले होते. चेह-यावर चाळिशी उलटल्याच्या फार फार सूक्ष्म खुणा होत्या. काळसर टेरेलिनची पॅंट आणि पांढरा बुशशर्ट घालून तो पुढे उभा होता. बुशशर्टावर बारीक डिझाइन होते कसले तरी. त्याचे ते निळे डोळे अगदी तस्से होते. चेह-यावर नव्या साबणाच्या वडीचा ताजेपणा होता.
"केव्हा आलास हिंदुस्थानात?"
"केव्हाच! चल."
एखाद्या जादुगारामागून जावे तसा मी त्याच्यामागून गेलो. 'वेसाइड इन' मध्ये शिरलो. गेली कित्येक वर्षे मी ह्या हॉटेलमध्ये जाऊन चहा घ्यायचा बेत करीत होतो.
"बोल!" नंदा जणू काय आम्ही रोज भेटत होतो अशा सहजतेने म्हणाला.
मला उगीचच आनंदाच्या उकळ्या फुटत होत्या. आणि हा सत्पुरष शांत होता.
"मी काय बोलणार? तूच बोल! किती वर्षांनी भेटलो! नंदा, मला वाटलं तू इंग्लंडातच स्थायिक झालास." मला 'स्थायिक' शब्द कसासाच वाटला. हा शब्द पुण्याबिण्यात कायम राहणा-याला ठिक आहे. पण इंग्लंडात 'स्थायिक' काय व्हायचे? मी 'सेटल' म्हणायला हवे होते.
"छे! इंग्लंडात काय आहे?" अजूनही त्याचे ते तीनतीन शब्दांचे बोलणे कायम होते. आवाजही तोच. उजवा हात डोक्याच्या मागून फिरवायची लकबही तीच.
"मला काय ठाऊक? तूच सांग. इतकी वर्षे काय केलंस इंग्लंडला? सतराअठरा वर्षे झाली. एक प्रचंड महायुद्ध येऊन गेलं. स्वातंत्र्य मिळालं--"
"कोणाला?"
"भारताला!"
"ओ आय सी--हो, मिळाल! टू टीज!" हा हुकूम वेटरला होता. मी खरोखरी एखाद्या अधाशासारखा त्याच्याकडे पाहत होतो.
"लठ्ठ झालास." नंदा म्हणाला.
"तू मात्र आहे तस्साच आहेस. असं वाटंत, आपण कालच बी०ए० पास झालो. आठवतंय तुला? बाकी तुला कशाला आठवेल म्हणा ते भटजी पुणं? लंडनला राहिलास इतकी वर्षे---लंडनमध्येच होतास कारे?"
"नाही. खूप ठिकाणी होतो."
"पॅरिस पाहिलं असशील, नाही?" हा प्रश्न विचारल्यावर माझा बावळटपणा ध्यानात आला.
"पाहिलं." नंदाच्या लक्षात माझा भोटंपणा आला नसावा.
"आणखी काय पाहिलंस?"
"खूप पाहिलं."
"नशीबवान आहेस बुवा!" माझ्या ह्या वाक्यावर नंदा एखद्या लहान मुलाच्या बालिश उद्गाराला हसावे तसा हसला. "का रे हसलास? मी बघ गेली अठरा वर्षे ह्या मुंबईत आहे. ऑफिस आणि मी! रविवार लोळून काढतो. पळापळीत चांगली दादरला जागा होती ती सोडून डोंबिवलीला गेलो. तिथून येतो रोज."
"कसली पळापळ?"
"अरे, युद्धात बॉंबहल्याच्या भीतीनं माणसं पळाली नाहीत का?"
"ओ आय सी! मग झाला का बॉंबहल्ला?"
"छे रे! तुला म्हणजे काहीच माहिती दिसत नाही. बाकी तू मात्र खूप बॉंबहल्ले पाहिले असशील, नाही? वाचलास. खरंच, देवाच्या मनात आपली भेट घडवायचं होतं---"
"कोणाच्या मनात?"
"देवाच्या! नाहीतर कोणाच्या?"
"ओ आय सी!"
मला हे कळेना की इतक्या वर्षांनी भेटलेला हा मित्र माझे बोलणे रेडिओवरच्या बातम्या ऎकतात तशा पद्धतीने अर्धवट अर्धवट काय ऎकतोय?
"ते मरू दे. तुझं काय काय चाललंय सांग!"
"चागंल चाललंय." तो म्हणाला.
माझ्या मनात वास्तविक त्याला विचारायचे होते की लग्नबिग्न केलेस की नाही, पण धैर्य होईना. मला त्या तिस-या रिकाम्या खुर्चीवर एकाएकी इंदू वेलणकर दिसायला लागली. खरे तर नंदा भेटेपर्यंत इंदूची आठवणही मला त्या इतक्या वर्षात आली नव्हती. डोंबिवली ते मुंबई प्रवासात असल्या आठवणी कुठल्या यायला?
"राहतोस कुठे?" मी नंदाला विचारले.
"ताजमध्ये."
"बापरे?" माझ्या तोंडून चटकन उद्गार बाहेर पडले. ताजमहाल हॉटेलच्या आसपास हिंडायचासुद्धा माझी ऎपत नव्हती.
मी एकदम चमकून मागे पाहिले.
"नंदा! हो, नंदा....नंदाच तू---"
"विसरला नाहीस!"
नंदाला एकदा ओझरते पाहणारा:माणूसदेखील विसरणार नाही. इथे मी तर चार वर्षे कॉलेजमध्ये बरोबर काढली होती. मीच काय, पण आमच्या कॉलेजमध्ये त्या काळात शिकत किंवा शिकवीत असलेले कोणीच विसरू शकणार नाही. पण आज जवळजवळ वीस वर्षांनी भेटलो आम्ही. मुली तर त्याच्यावर खूष होत्याच, पण कॉलेजमधली यच्चयावत मुलेही खूष! नंदा प्रधान हे नाव आम्ही गॅरी कूपर,फ्रेडरिक मार्च, डिक पॉवेल, रोमन नव्हॅरो यांच्या नामावळीत घेत होतो. दिवाळीच्या आणि नाताळाच्या सुटीतदेखील होस्टेलमधल्या आपल्या खोलीत राहणारा नंदा प्रधान! कॉलेजच्या इंग्लिश नाटकांतून पारशी आणि खिश्र्चन मुलामुलींच्या गटांतून काम करणारा नंदा! मी बी०ए० ला होतो, त्या वर्षी नंदाने हॅम्लेटचे काम केले होते.त्यांनतर मी ब्रिटिश रंगभूमीवरचे हॅम्लेटदेखील सिनेमात पाहिले, पण डोक्यात नंदाचा हॅम्लेट पक्का बसला आहे. इतका गोड हॅम्लेट! फ्रेनी सकलातवाला ओफीलिया होती. नंदा फ्रेनीशी लग्न करणार, अशी त्या वेळी अफवादेखील होती. पण नंदाच्या बाबतीत दर दोन महिन्यांनी अशा अफवा उठत. मला वाटते, कॉलेजातल्या सगळ्यांत सुंदर मुलीशी नंदाचे लग्न व्हावे अशी संर्वाचीच मनोमन इच्छा असावी. ह्या बाबतीत कॉलेजमधल्या इतर इच्छुकांनी नंदाला अत्यंत खिलाडूपणाने वॉक ओव्हर दिला होता!
जवळजवळ पावणेसहा फूट उंच, सडपातळ, निळ्या डोंळ्याचा, लहानशा पातळ ओठांचा, कुरळ्या केसांचा नंदा हा प्रथमदर्शनी हिंदू मुलगा वाटतच नसे. त्यातून तो नेहमी असायचादेखील इंग्लिश बोलणा-या कॉस्मॉपॉलिटन गटात! वास्तविक त्याची आणी माझी कॉलेजमधली मैत्री कशी जुळली हे देखील मला ह्या क्षणापर्यंत कोडे आहे. इंग्लिश ऑनर्सच्या तासाला आम्ही साताआठच मुले-मुली होतो. त्यांत संपूर्ण देशी असा मी आणि इंदू वेलणकर नावाची मुलगी होती. अर्धमागधीला जायची ही मुलगी इंग्रजीच्या वर्गात केवळ फॉर्म भरण्यात गफलत झाल्यामुळे बसत असावी, अशी माझी समजूत होती! नऊवारी साडी, अंबाडा, हातात पुरुषांनी बांधावे एवढे लठ्ठ घड्याळ, हातावर भाराभर पुस्तकांचा ढिगारा आणि मंगळागौरीचे जाग्रण करुन आल्यासारखी दिसणारी ही वेंधळी मुलगी जेव्हा इंग्लिशच्या परिक्षेत विश्र्वविद्यालयातली सगळी बक्षीसे घेऊन गेली, त्या वेळी आम्ही भान हरपून तिच्या घरी तिचे अभिनंदन करायला गेलो होतो! वास्तवीक एखाद्या मुलीच्या घरी जाऊन अभिनंदन करण्याचे मला धैर्य नव्हते; पण नंदा माझ्या खोलीवर आला होता. त्या वेळी मी भिकारदास मारूतीजवळ एका चाळीत खोली घेऊन राहत होतो. त्या काळच्या पुण्यात चार रुपये भाड्यात ज्या सुखसोयींसह खोली मिळे, त्या खोलीत मी आणि अरगडे नावाचा माझा एक पार्टनर राहत होतो. तो रात्रंदिवस फ्लूट वाजवायचा. मग त्याचे आणि मालकाचे भांडण होई. माझ्या त्या खोलीवर नंदा आला की, मला ओशाळल्यासारखे होई. तारेवर माझा घरी धुतलेला लेंगा आणि फाटका बनियन, शर्ट वगैरे वाळत पडलेला असे. अरगड्याने एक जुने चहाचे खोके मिळवून त्याच्यावर बैठक केली होती. त्याच्यावर बसून तो फ्लूटचा रियाज करीत असे. चांगली वाजवायचा,पण पुढे त्याला फ्लूरसी झाली.
"आपल्याला जायंच आहे." नंदा म्हणाला.
"कुठे?"
"इंदू वेलणकरकडे. चल."
त्याची अशी चमत्कारिक तुटक बोलण्याची पद्धत होती. आवाजदेखील असा खजीतला, पण कठोर नाही, असा काहीतरी होता. त्याला ज्याप्रमाणे काहीही शोभून दिसे तसा तो आवाजही शोभे. नंदा एकदा माझ्याबरोबर एका गाण्याला लेंगा आणि नेहरू शर्ट घालून आला होता. त्या वेशातही तो असा उमदा दिसला की,बुंवानी काही कारण नसताना गाता गाता त्याला नमस्कार केला होता. त्या दिवशी तो खोलीवर आला तेव्हा मी अक्षरश: भांबावलो होतो. काही माणसे जन्मतःच असे काहीतरी तेज घेऊन येतात की, त्यांच्यापुढे मी मी म्हणणारे उगीचच हतबल होतात.काही स्रियांचे सौंदर्य असेच आपल्याला नामोहरम करून टाकते. त्यांच्यापुढे आपण एखाद्या फाटक्या चिरगुटासारखे आहोत असे वाटायला लागते. नंदामध्ये ही जादू होती. मला आठवतेय, आमचे प्रिन्सिपॉल साहेबदेखील जिमखाना कमिटीच्या सभेत नंदाची सूचना कमालीच्या गंभीरपणाने ऎकत असत. तिथेदेखील नंदा असा तोटकीच वाक्ये बोलायचा; पण इंग्लिशमध्ये! तीनचार शब्दांहून अधिक मोठे वाक्य नसायचे.त्या दिवशीसुद्धा "आपल्याला जायचंय" हे एवढेच म्हणाला होता. मी
"कुठे?"म्हटल्यावर
"इंदू वेलणकर" म्हणाला.
"इंदू वेलणकर?"
"अभिनंदन करायला."
"तिच्या घरी? अरे. तिचा म्हातारा भयंकर चमत्कारिक आहे म्हणे!"
"असू दे! मीसुद्धा आहे. चल."
"बरं, तू जरा गॅलरीत उभा राहा. मी कपडे बदलतो." आमच्या महालातल्या अडचणी अनेक होत्या.
"मग मी बाहेर कशाला?"
मी शक्य तितके त्या आठ-बाय-सहाच्या खुराड्यात कोप-यात तोंड घालून माझीएकुलती एक विजार चढवली. शर्ट कोंबला आणि आम्ही निघालो. इंदू वेलणकरचा राहता वाडा तिच्या इंग्लिशखेरीज इतर सर्व गोष्टींना साजेसा होता. बोळाच्या तोंडाशी"कल्हईवाले पेंडसे आत राहतात" असा एक तर्जनी दाखवणारा हात काढलेला बोर्ड होता. खाली कुठल्या तरी पुणेरी बोळ संप्रदायात वाढलेल्या इब्लिस कार्ट्याने खडूने "पण कल्हई रस्त्यात बसून काढतात" असे लिहीले होते. काही काही माणसे कुठे राहतात ते उगीचच आपल्याला ठाऊक असते. इंदू वेलणकर हा त्यांतलाच नमुना. एकदा कोणीतरी मला कल्हईवाल्या पेंडशांच्या बोळात राहते हे सांगितले होते. त्या बोळातून मी आणि नंदा जाताना ओसरीवर आणि पाय-यांवर बसलेल्या बायका आणि पोरे नंदाकडे माना वळवून वळवून पाहत होती. इतक्या देखण्या पुरूषाचे पाय त्या बोळाला यापुर्वी कधी लागले नसतील! जनस्थानातून प्रभू रामचंद्राला जाताना दंडकारण्यातल्या त्या शबर स्रियांनी ह्याच द्र्ष्टीने पाहिले असेल. बोळ संपता संपता 'ज०गो० वेलणकर, रि०ए० इन्स्पेक्टर' अशी पाटी दिसली.आम्ही आत गेलो. दाराबाहेर एक दोरी लोंबकळत होती. तिच्या खाली "ही ओढा" अशी सूचना होती. त्याप्रमाणे 'ती' ओढली. मग आत कुठेतरी काहीतरी खणखणले आणि कडी उघडली. एका अत्यंत खत्रूड चेह-याच्या पेन्शनराने कपाळावरचष्मा ठेवून आठ्या वाढवीत विचारले,
"काय हवॅंय?"
"इंदूताई वेलणकर इथंच राहतात ना?" मी चटकन 'इंदू' ला 'ताई' जोडून आमचे शुद्ध हेतू जाहीर केले.
"राहतात. आपण?" हाही थेरडा नंदासारखा तुटक बोलत होता.
"आम्ही त्यांचे वर्गबंधू आहोत."
तेवढ्याच स्वतः इंदूच डोकावली. नंदाला पाहून ती कमालीची थक्क झाली होती आणि तिला पाहून मी थक्क झालो होतो. कॉलेजात काकूसारखी नऊवारी लुगडे नेसून भलामोठा अंबाडा घालणारी इंदू घरात पाचवारी पातळ नेसली होती. तिची वेणी गुडघ्यापर्यंत आली होती. केसांत फूल होते.
"या या--- तात्या, हेही माझ्याबरोबर ओनर्सला होते."
"मग मिळाले का?"
"हो, आम्ही दोघांनाही मिळाले." मी चटकन सांगून टाकले, नाहीतर म्हातारा "बाहेर व्हा" म्हणायचा.
"बसा-- बसाना आपण." इंदू नंदाकडे पाहत मला सांगत होती. इतकी बावचळली होती, घाबरली होती, आणि त्यामुळेच की काय कोण जाणे, क्षणाक्षणाला अधिकच सूंदर दिसत होती.
नंदा मात्र शांतपणे बसला.
"हार्टिएस्ट कॉंग्रॅच्युलेशन!" नंदा ह्या माणसाला देवाने काय काय दिले होते! त्या बुद्रक म्हाता-याच्या दिवाणखाण्यात एका व्हिक्टोरिअन काळातल्या खुर्चीवर नंदा अशा ऎटीत बसून हे बोलला की, मला वाटले, तो थेरडा तिथे नसता तर तेवढ्या बोलण्याने इंदू त्याच्या गळ्याला मिठी मारून आनंदाने रडली असती.
"थॅं...क्य़ू..." सुकलेल्या थरथरत्या ओठांनी ती म्हणाली.
"आज रात्री जेवायला याल का?" नंदा विचारीत होता.
"कोण मी?" इंदूचा आवाज इतका मऊ होता की, मला उगीचच गालावर पीस फिरवल्यासारखे वाटले.
"मी डिनर ऍरेंज केलंय."
"डिनर?" म्हातारा तेल न घातलेल्या झोपाळ्याच्या कड्या किरकिरतात तसा किरकिरला.
"यस सर! टू सेलेब्रेट युअर डॉटर्स सक्सेस."
"कुठं डिनर केलंय ऍरेंज?"
"मोरेटोरमध्ये!"
"हॉटेलात कां? घर नाही का तुम्हाला?" स्वतःच्या डोक्यावरचे एरंडाचे पान जोरात थापीत म्हातारा रेकला.
"नाही!"
नंदाचे ते 'नाही' माझे काळीज चिरत गेले. नंदाला घर नाही ही गोष्ट कॉलेजात फार फार थोड्या लोकांना ठाऊक होती.
इंदूच्या चेह-याकडे मला पाहवेना.
रात्री मी आणि नंदा मोरेटोरमध्ये जेवायला गेलो होतो. नंदा दारातच माझी वाट पाहत उभा होता. मोरेटोरला माझी चरणकमळे अधूनमधून नंदाच्या आग्रहाने लागायची. मला संकोच वाटे. एका दरिद्री मराठी दैनिकात तारांची भाषांतरे करण्याची उपसंपादकी, अधूनमधून हिटलर-चर्चिल वगैरे मंडळींना, संपादकांना अगदीच आळस आला तर, चार समजुतीच्या गोष्टी सांगणारे अग्रलेख लिहीणे, ह्या कार्याबद्दल मिळणा-या अखंड तीस रुपयांत मला त्याला 'लकी'त नेण्याची देखील ऎपत नसे. पण नंदा "आज आठ वाजता मोरेटोरमध्ये" असा लष्करी हूकूम दिल्यासारखा आमंत्रण देई आणि मी हिन्पोटाइज्ड माणसासारखा तिथे जात असे. आज नंदा सुंदर सूट घालून उभा होता. आजूबाजूंनी येणा-याजाणा-या साहेब लोकांच्या मेळाव्यात तो त्यांच्यातलाच दिसे. इंग्रजाने त्यानंतर आठदहा वर्षांनी हा देश सोडला: त्यापूर्वी कॅंपात जायला उगीचच भिती वाटायची.
"आलास? ये!" त्याच्या मंद्र्सप्ताकाच्या स्वरात त्याने स्वागत केले. "चल!"
अंग सावरीत मी टेबलांमधून जात होतो. तेवढ्यात एका पारशी पोरीने नंदाला टेबलावर कोपरे ठेवून आपल्या गो-यागो-या चवळीच्या शेंगेसारख्या नाजूक बोंटानी'विश' केले. नंदानेही हात वर उचलून त्याचा स्विकार केला. त्याला हे सहज जमत होते. मी तर त्या मोरेटोरमध्ये, साहेब देशात असेपर्यंत, कधी पोटभर जेवूच शकलो नाही. नंदा तिथला सराईत होता. त्या हॉटेलच्या मागल्या बाजूला एक प्रशस्त लतामंडप असे. तिथल्या कोप-यातले एक ठराविक टेबल त्याला नेहमी मिळत असे.आम्ही त्या दिशेला जाऊ लागलो. आणि...बाजूला ट्रेवरून व्हिस्कीचे लखलखणारे प्याले घेऊन जाणा-या वेटरला धक्का लागून होणारा अपघात अर्ध्या इंचाने टळला.त्या टेबलाशी इंदू वेलणकर बसली होती. रंगीबेरंगी झग्यांतल्या गौरागंना! काळे सुट आणि कडकडीत कॉलरचे पांढरे शर्ट घातलेले ते लालबुंद साहेब! त्यात न शोभणारी आम्ही दोघेच होतो--मी आणि लिंबू रंगाची साडी नेसलेली इंदू! पण त्या विलायती फुलांत ती केतकीसारखी वाटली मला.
"हा घाबरतो." नंदा म्हणाला.
"कशाला?" इंदूने विचारले.
ती इतक्या सहजपणे बोलत होती की, दुपारी कल्हईवाल्या पेंडशांच्या बोळात घडलेला प्रकार खरा की स्वप्न, हे मला कळेना! की स्वप्न?
"ह्या हॉटेलला घाबरतो."
"आपल्याला ह्या साहेबी हॉटेलात अन्न नाही बुवा जात!"
माझ्या ह्या उद्गारांवर इंदू हसली. दोन वर्षे एका वर्गात बसलो आम्ही, पण इंदूच्या गालांना खळ्या पडतात, ही तेव्हा प्रथम पाहिले मी! पुस्तकांचा भारा आणिपदर सांभाळीत वर्गात शिरून खालच्या मानेने प्राध्यापकांच्या तोंडून निघणारी ओळनओळ टिपून घेणारी इंदू ती हीच का, ते मला कळेना.
"काय घेणार?" नंदाने इंदूच्या हातात मेनू दिला.
"ह्यांना काय हवं ते विचार--" इंदू ते कार्ड माझ्या हातात देत म्हणाली.
मी तिच्या 'विचार' ह्या एकेरी क्रियापदावर ठेचाळलो आणि वेड्यासारखा नंदाकडे पाहतच राहिलो. तेवढ्याच इंदूने ते कार्ड माझ्या हातातून घेतले आणि अत्यंत सराईतपणाने पदार्थाची यादी सांगितली.
"छान दिसतेस आज!"
नंदा म्हणाला आणि मला उगीचच गरगल्यासारखे व्हायला लागले. माझी छाती धडधडत होती. धनाजीचा घोडा मुसलमानांना म्हणे पाण्यात दिसायचा. मला पुढल्या टोमॅटो सुपात इंदूचा थेरडा दिसायला लागला. मला काही कळेना. नंदा कॉलेजातल्या कुठल्या मुलीबरोबर कुठे गेला ह्याचा सर्व तपशील आम्हा मित्रांना ठाऊक असे. किंबहुना, त्या वेळी फर्स्ट इयरमधल्या रेवती अमलाडी नावाच्या अतिशय देखण्या मुलीबरोबर आम्ही त्याचे नाव नक्कीही करून टाकले होते. उद्या जर मी आमच्या इतर मित्रांना नंदा आणि इंदू वेलणकर ही नावे एकत्र म्हणून दाखवली असती तर त्यांनी मला विनाचौकशी येरवड्याला धाडले असते. पण मी प्रत्यक्ष पाहिले होते.
पाश्र्चात्य संगीताचे सूर येत होते. पलीकडच्या टेबलावरून व्हिस्कीचा वास येत होता. टेबलाच्या बाजूने जाणा-या आग्लंयुवतीच्या दिशेने जीवघेण्या विलायती सुंगधाचा दरवळ अंगावरून रेशमी वस्र ओढल्यासारखा सरकत होता. साक्षात मदनासारखा दिसणारा नंदा माझ्या डाव्या बाजूला होता आणि समोर इंदू वेलणकर कसल्यातरी जादूने परी होऊन पुढे येऊन बसली होती.
ते द्रुश्य एखाद्या तपस्वी चित्राकारच्या चित्रासारखे फुलून आले. त्या रात्रीमी त्या दोघांना कॅंपमध्ये सोडून निघालो. ती बहुधा बंडगार्डनवर गेली असावीत.
त्या रात्रीच्या चांदण्याला ह्या दोघांच्या अंगावर बरसताना स्वतःचे जीवित धन्य झाल्यासारखे वाटले असेल. सिंडरेलाच्या गोष्टीत कोण्या यक्षिणीने तिला नटवली होती. इथे इंदूचा हात साक्षात एका यक्षाच्या हातात होता.
पण यक्षांना शाप असतो म्हणतात. त्या रात्रीनंतर त्या दोघांनाही कुणाची द्र्ष्ट लागली देव जाणे! मला काहीच कळले नाही. बी० ए० वर शिक्षण आटपून नोकरीच्या शोधात मी मुंबईला आलो आणि एका कचेरीत चिकटलो.
"पाहतोस काय?" नंदाच्या ह्या उद्गारांनी मी भानावर आलो. मनाचा वेग काय भयंकर असतो! एका क्षणात मी किती हिंडून आलो. नंदा माझ्यापुढे उभा आहे, ह्याच्यावर माझा विश्र्वास बसेना. तो इंग्लंडला गेला आणि तिथेच राहिला, एवढेच मला कळले होते. हरवलेले खेळणे सापडल्यावर एखाद्या लहान मुलाचे होईल तसे मला झाले होते.
"नंदा!" मी वेड्यासारखा ओरडलो. अक्षरशः जीव अर्धाअर्धा होतो म्हणजे काय होते, ते मला त्या वेळी कळले. नंदा तसा बदलला नव्हता. मात्र त्याचे कुरळे केस विरळ झाले होते. चेह-यावर चाळिशी उलटल्याच्या फार फार सूक्ष्म खुणा होत्या. काळसर टेरेलिनची पॅंट आणि पांढरा बुशशर्ट घालून तो पुढे उभा होता. बुशशर्टावर बारीक डिझाइन होते कसले तरी. त्याचे ते निळे डोळे अगदी तस्से होते. चेह-यावर नव्या साबणाच्या वडीचा ताजेपणा होता.
"केव्हा आलास हिंदुस्थानात?"
"केव्हाच! चल."
एखाद्या जादुगारामागून जावे तसा मी त्याच्यामागून गेलो. 'वेसाइड इन' मध्ये शिरलो. गेली कित्येक वर्षे मी ह्या हॉटेलमध्ये जाऊन चहा घ्यायचा बेत करीत होतो.
"बोल!" नंदा जणू काय आम्ही रोज भेटत होतो अशा सहजतेने म्हणाला.
मला उगीचच आनंदाच्या उकळ्या फुटत होत्या. आणि हा सत्पुरष शांत होता.
"मी काय बोलणार? तूच बोल! किती वर्षांनी भेटलो! नंदा, मला वाटलं तू इंग्लंडातच स्थायिक झालास." मला 'स्थायिक' शब्द कसासाच वाटला. हा शब्द पुण्याबिण्यात कायम राहणा-याला ठिक आहे. पण इंग्लंडात 'स्थायिक' काय व्हायचे? मी 'सेटल' म्हणायला हवे होते.
"छे! इंग्लंडात काय आहे?" अजूनही त्याचे ते तीनतीन शब्दांचे बोलणे कायम होते. आवाजही तोच. उजवा हात डोक्याच्या मागून फिरवायची लकबही तीच.
"मला काय ठाऊक? तूच सांग. इतकी वर्षे काय केलंस इंग्लंडला? सतराअठरा वर्षे झाली. एक प्रचंड महायुद्ध येऊन गेलं. स्वातंत्र्य मिळालं--"
"कोणाला?"
"भारताला!"
"ओ आय सी--हो, मिळाल! टू टीज!" हा हुकूम वेटरला होता. मी खरोखरी एखाद्या अधाशासारखा त्याच्याकडे पाहत होतो.
"लठ्ठ झालास." नंदा म्हणाला.
"तू मात्र आहे तस्साच आहेस. असं वाटंत, आपण कालच बी०ए० पास झालो. आठवतंय तुला? बाकी तुला कशाला आठवेल म्हणा ते भटजी पुणं? लंडनला राहिलास इतकी वर्षे---लंडनमध्येच होतास कारे?"
"नाही. खूप ठिकाणी होतो."
"पॅरिस पाहिलं असशील, नाही?" हा प्रश्न विचारल्यावर माझा बावळटपणा ध्यानात आला.
"पाहिलं." नंदाच्या लक्षात माझा भोटंपणा आला नसावा.
"आणखी काय पाहिलंस?"
"खूप पाहिलं."
"नशीबवान आहेस बुवा!" माझ्या ह्या वाक्यावर नंदा एखद्या लहान मुलाच्या बालिश उद्गाराला हसावे तसा हसला. "का रे हसलास? मी बघ गेली अठरा वर्षे ह्या मुंबईत आहे. ऑफिस आणि मी! रविवार लोळून काढतो. पळापळीत चांगली दादरला जागा होती ती सोडून डोंबिवलीला गेलो. तिथून येतो रोज."
"कसली पळापळ?"
"अरे, युद्धात बॉंबहल्याच्या भीतीनं माणसं पळाली नाहीत का?"
"ओ आय सी! मग झाला का बॉंबहल्ला?"
"छे रे! तुला म्हणजे काहीच माहिती दिसत नाही. बाकी तू मात्र खूप बॉंबहल्ले पाहिले असशील, नाही? वाचलास. खरंच, देवाच्या मनात आपली भेट घडवायचं होतं---"
"कोणाच्या मनात?"
"देवाच्या! नाहीतर कोणाच्या?"
"ओ आय सी!"
मला हे कळेना की इतक्या वर्षांनी भेटलेला हा मित्र माझे बोलणे रेडिओवरच्या बातम्या ऎकतात तशा पद्धतीने अर्धवट अर्धवट काय ऎकतोय?
"ते मरू दे. तुझं काय काय चाललंय सांग!"
"चागंल चाललंय." तो म्हणाला.
माझ्या मनात वास्तविक त्याला विचारायचे होते की लग्नबिग्न केलेस की नाही, पण धैर्य होईना. मला त्या तिस-या रिकाम्या खुर्चीवर एकाएकी इंदू वेलणकर दिसायला लागली. खरे तर नंदा भेटेपर्यंत इंदूची आठवणही मला त्या इतक्या वर्षात आली नव्हती. डोंबिवली ते मुंबई प्रवासात असल्या आठवणी कुठल्या यायला?
"राहतोस कुठे?" मी नंदाला विचारले.
"ताजमध्ये."
"बापरे?" माझ्या तोंडून चटकन उद्गार बाहेर पडले. ताजमहाल हॉटेलच्या आसपास हिंडायचासुद्धा माझी ऎपत नव्हती.
"का रे?"
"अरे, काय भयंकर महाग हॉटेलं ही! दिवसाला पंधरासोळा रुपये पडतात ना?"
"पंचेचाळीस रूपये--एकाला."
एकाला पंचेचाळीस, हा आकडा ऎकल्यावर ह्याच्या जोडीला दुसरे कोणी आहेकी काय ही शंका बळावली. पण विचारायचा धीर होईना.
"नंदा, बाकी इतक्या वर्षात ओळख विसरला नाहीस हे खरंच आश्र्चर्य आहे. तुझ्या मानांन आम्ही म्हणजे--
"कुठे असतोस नोकरीला?"
मग मी त्याला माझ्या ऑफिसच्या पत्ता सांगितला. त्याने टेलिफोन नंबर लिहून घेतला. आणि त्यानंतर त्याचे मला फोन यायला लागले. टेलिफोनवर देखील तो मला"संध्याकाळी येतो. गेटपाशी उभा राहा." एवढेच सांगून गाडी घेऊन येई आणि मग आम्ही फिरायला जात असू. मला त्याला घरी बोलवाले असे सारखे वाटे.पण का कोण जाणे, त्याला माझ्या त्या डोंबिवलीच्या गचाळ बि-हाडात बोलवायची विलक्षण लाज वाटे. मी कधीच त्याला बोलावले नाही. पण नंदाने माझी ओळख ठेवली याचे कुठेतरी मला विलक्षण समाधान वाटत होते. आम्ही वारंवार भेटू लागलो आणि हळूहळू जो नंदा मला कधीच दिसला नव्हता तो दिसायला लागला.
तो पाच वर्षाचा होता तेव्हा त्याच्या आईने घटस्फोट घेऊन दुस-या एका लक्षाधीश माणसाशी लग्न केले होते. त्याचे वडील बॅरिस्टर होते. नंदाने कळायला लागल्यापासून त्यांना कधी शुद्धीवर असलेले पाहिलेच नव्हते! पाचव्या वर्षी तो एका पब्लिक स्कूलच्या वसतिगृहात गेला. आणि त्यानंतर आजतागायत घर म्हणजे काय असते ते त्याने कधी पाहिलेच नाही. त्याच्या वडलांची प्रचंड इस्टेट होती. कितीतरी चाळी होत्या. बंगले होते. गिरणीत शेअर्स होते.
एकदा आम्ही बांद्रा पॉइंटवर बसलो होतो. नंदाला ही जागा फार आवडत असे. मी काहीही न विचारताच नंदा सांगायला लागला. बराच वेळ तो एका पारशाच्या गोंडस पोराकडे पाहत होता. तो चारपाच वर्षाचा मुलगा आणि त्याचा बाप समुद्रात दगड फेकत होते. कितीतरी वेळ नंदा त्या बापलेकांचा खेळ पाहत होता. आणि एकाएकी तो बोलायला लागला. अगदी नाटकातले स्वगत बोलतात तसे. रेडिओ जसा श्रोत्यांची फिकीर न करता बोलतो तसा. ते बोलणे कोणालाही उद्देशून नव्हते.
"मी माझ्या वडलांबरोबर इथं असेच दगड फेकत होतो. तो वर बंगला दिसतो ना? हिलवर? ते आमचं घर होतं."
मी वर पाहिले. झाडीतून एका प्रासादाचे शिखर दिसत होते. पलीकडे माउंटमेरीचे चर्च होते.
"वर जाऊ या?"
मग मी निमूटपणे त्याच्यामागून चढण चढायला लागलो. त्या रस्त्याच्या दुतर्फा सुंदर बगीचे आहेत. आलीशान बंगले आहेत. मी मुंबईस इतकी वर्षे राहून तो भाग कधीच पाहिला नव्हता. ज्या भागात हिंडायला देखील कदाचीत पैसे लागतील ही भीती, त्याची माहिती मला कशाला असणार? पारशांची नि खोजांची गुटगुटीत मुले आणि मधूनच एखादी यौवन मिरवीत जाणारी फ्रॉकमधील पोरगी दिसत होती. पोरेदंगा करीत उतरत होती. आम्ही दोघे चर्चच्या दिशेने वर चढत होतो. नंदा आसपास काहीतरी ओळखीच्या खुणा शोधीत चालल्यासारखा पाहत पाहत चालला होता.
"तुला आठवतंय का रे लहानपणीचं?"
"तेच पाहतोय--" एका घराच्या फाटकाची पाटी पाहत तो म्हणाला. "यस,इट इज देअर!"
"काय ते?"
"झोपाळा! इथं मी झोके घेत होतो. शिरीन नावाची मुलगी होती ती आमच्या बंगल्यात यायची. यस--- अजून ते लोक राहतात इथं!"तेवढ्याच त्या झोपाळ्याच्या दिशेने एक चारपाच वर्षाची संदर छोकरी धावत गेली.
"तुझ्या शिरीनची मुलगी असेल." मला फार वेळ काव्यमय वातवरणात राहता येत नाही.
"नाही!"
"कशावरून?"
"मी शेवटच्या वर्षी घरी आलो. आठ वर्षाचा होतो. सुट्टीत आलो होतो.शिरीनला टायफॉइड झाला आणि ती वारली."
"इतकं आठवतंय तुला?"
"टायफॉइड हा शब्द तेव्हापासून डोक्यात आहे माझ्या. त्यानंतर अनेक वर्षे मला माणूस मरताना त्याला टाइफॉइड होतो असं वाटे! फनी!" हे बोलताना नंदा त्या झोपाळ्यावरच्या मुलीकडे टक लावून पाहत होता. "पण त्याच फॅमिलीतली असणार."
"कशावरून?"
"तिचे डोळे आणि केस!"
"काय?"
"ही फजलमॉय फॅमिलीची ट्रेट आहे."
"जाऊ या का आत? तुझ्या ओळखीचं कोणीतरी असेल."
"आहे ना."
"कोण आहे?"
"माझी आई!"मी घेरी येऊन खाली पडलो कसा नाही, याचे मला आश्र्चर्य वाटते. नंदाच्या आईने त्याच्या वडिलांशी घटस्फोट घेऊन ह्या बंगल्यात दुसरा घरोबा केला होता.
"पुढे चल" मग काही वेळ न बोलता आम्ही पुढे गेलो. "हे आमचं घर."
व्हरांड्यातून एक अल्सेशियन कुत्रा भुंकायला लागला. "हेय- गोल्डी-गोल्डी!"असे पुकारीत एका युरोपियन बाईने त्या कुत्र्याला आवरले व आमच्याकडे जराशा संशयाने पाहिले.
"फार छान कुत्रा आहे तुमचा!"
नंदाचे सफाईदार इंग्रजी ऎकून, की त्याचे ते चाळिशीतही न ओसरलेले देखणेपण पाहून, कोण जाणे, ती बाई खूष झाली आणि मग तिने पाच मिनिटे कुत्र्याचे कौतूक केले. नंदा तेवढ्यात बाग पाहू लागला. बंगला जुन्या पद्धतीचा होता. व्हरांड्यात चौफेर कठडा होता आणि त्याच्या लोखंडी वेलबुट्टीवर इंग्रजी 'पी०' 'पी०' अशी अक्षरे होती. प्रधानातली ती 'पी' होती.
"आता कोणाच्या मालकीचा आहे हा?"
"ठाऊक नाही. वडलांनी विकला मला वाटतं"
"वडील कुठे असतात रे तुझे?" मला मौज वाटली, विस वर्षाच्या दोस्तीत हा प्रश्र्न मी त्याला आपण होऊन आज विचारीत होतो.
"बघायंच आहे?"
मी हो म्हणण्यापूर्वीच तो मला त्या चर्चपाशी घेऊन गेला. त्या चर्चच्या मागल्या बाजूला खिस्र्ती स्मशानभूमी होती. तिथे थडग्याथडग्यातून वाट काढीत आम्ही पुढे गेलो. एका थडग्यावर त्याच्या वडलांचे नाव होते! मुक्तिदिनाची वाट पाहत ते पडले होते! नंदा धर्माने खिस्र्ती आहे याची मला कल्पना नव्हती.
"तुझा धर्म खिस्र्ती आहे हे ठाऊक नव्हतं मला--"
"माझा? छे, छे, वडलांचा!"
"पण आई-वडिलांचा धर्म तोच मुलांचा नाही का?"
"आईनं इस्लाम स्विकारला, डॅडींनी मरताना खिश्र्चनिटी पत्करली. त्यांनी एका अमेरिकन बाईशी लग्न केलं होतं."
मला हे असह्य होऊ मागले होते. माझ्या एका मामेबहिणीने पोटजातीतल्या तरूणाशी लग्न केले तेव्हा आमच्या कुटुंबात काय गहजब उडाला होता! अजूनही ती आली की एखादी पराक्रमी वीरकन्या किंवा वाह्यात कुलबुडवी आल्यासारखे तिच्याकडे पाहतात! आणि इथे नंदा मला शांतपणे विजेचे झटके देत होता.
नंदाच्या आईने घर सोडल्यावर त्याच्या वडलांनी दारू प्यायला सुरूवात केली. इस्टेट 'कोर्ट ऑफ वॉर्डस' कडे होती आणि नंदा वयात येईपर्यंत त्याचा संभाळ कोर्टातली ती रुक्ष मंडळी करीत होती. 'घर' नावाच्या संस्थेचा आणि त्याचा संबंध आठव्या वर्षी कायमचा सुटला!
"डॅडी मला खाली खांद्यावरून घेऊन जायचे!"
त्या थडग्याकडे पाहत नंदा मला सांगत होता. "आणि आम्ही समुद्रात दगड फेकत होतो. ही वॉज ए नाइस सोल. नंदाने हे वाक्य उच्चारताना त्या थडग्यावरून असा काही हात फिरवला की, माझ्या अंगावर सर्रकन शहारा आला!
ह्या असल्या पार्श्र्वभूमीत वाढलेला हा नंदा माझ्याबरोबर त्या दिवशी कल्हईवाल्या पेंडशांच्या बोळात आला होता आणि एरंडीच्या पानाने थंडावण्या~या त्या वेलणकर थेरड्याने त्याचा काय विलक्षण अपमान केला होता!
दिवसेंदिवस मला नंदा नावाची एक देखणी वावरतेय असे वाटू लागले. माझे त्याचे काय गेल्या जन्मीचे ऋणानुबंध होते देव जाणे! तो आठवड्यातून नेमका शनिवारी मला फोन करून बाहेर काढीत असे. मी त्याच्या ताजमहालात मात्र कधीच गेलो नव्हतो. तो ऑफिसच्या दारात गाडी घेऊन यायचा. जोडीच्या कारकुनांना सोडून त्याच्या त्या गाडीत चढताना मला भारी संकोच वाटे. अनेक वेळा कचेरीत "कोण हो तुमचा तो पारशी दोस्त?" अशी पॄच्छाही झाली होती. मी "कॉलेजातला जुना मित्र आहे--"ह्यापलीकडे एक अक्षर बोललो नव्हतो. श्रावण्या,शनिवार, साईबाबा, राशी-गोत्रे-प्रवर वगैरे जपून ठेवणा~या आमच्या त्या सरकारी कचेरीतल्या सोवळ्यात बांधलेल्या लोणच्याच्या बरणीसारख्या विश्र्वात मी नंदाची कहाणी सांगितली असती तर नंदा बसलेल्या कचेरीतल्या खुर्चीवर लोकांनी गोमूत्र शिंपडले असते! कधीकधी मी गेटपाशी गेलो नाही तर नंदा आत येई आणि आमच्या त्या फायलींच्या ढिगा~यांनी लिडबिडलेल्या सेक्शनमधून त्याला बाहेरकेव्हा काढतो असे मला होई.
इतक्या दिवसांत मात्र इंदू वेलणकरचा विषय मी कटाक्षाने टाळला. नंदाच्या बोलण्याची, जीवनातले अंगावर शहारे आणणारे अनुभवदेखील अलित्पपणे सांगण्याची त-हा मला आता परिचीत झाली होती. एकदा माझ्या हातात एक मराठी कादंबरी होती.
"बघू! फार वर्षांत मी मराठी पुस्तकच पाहिलं नाही." त्याने बिगरीतली मुले वाचतात तसे एक एक अक्षर लावून कादंबरीचे नाव वाचले. "ती...मला... म्हणाली...ओ आय सी. काय म्हणाली?"
"अरे काय म्हणणार? 'माझं प्रेम आहे तुझ्यावर.' असं म्हणाली."
"चांगली आहे का नॉव्हेल?"
"साधारण! काहीतरी वाचायला लागतं वाचायला लागतं" मी उगीचच बचावाचे भाषण केले.
"प्रेम केलं काय? सिली! किती बाया पाहिल्या आहेत यानं?"
ती संध्याकाळ मी मात्र जन्मात विसरणार नाही. नंदा भर बॉंबहल्ल्यात लंडनमध्ये राहत होता. भुयारी रेल्वेच्या फलाटावर त्या वेळी माणसे जीव बचावण्यासाठी रात्रभर येऊन राहत. मॄत्युच्या जबड्यातुन सुटून मुंग्यासारखी माणसे एकमेकांना चिकटून
झोपत. तेव्हा प्रत्येक क्षण हा शेवटला क्षण होता. कुणीही कुणाच्याही मिठीत त्या वेळी केवळ भय विसरण्यासाठी विसावत, विलीन होत. तेथे वासनाहीन भेग होते; भीतीखेरीज दुसरी भावना जागत नव्हती. धर्म, नीती, सदाचार, पातिव्रत्य हे शब्द
तेव्हा रद्द केलेल्या चलनासारखे कागदाचे कपटे होऊन गटारात पडले होते. त्या वेळी जगात ज्याला कोणी कोणी नाही असा नंदा त्या मृत्युच्या तांडवाकडे नाटक पाहिल्यासारखा पाहत हिंडत होता.
"तू घाबरला नाव्हतास?"
"घाबरण्याच्या पलीकडली एक विचीत्र भावना असते. घाबरण्यालादेखील एक 'आपण जिवंत आहोत, जिवंत राहणार आहोत' असा आधार असावा लागतो. पायाखाली फळी असते ना एखाद्या लाकडी पुलावर? तसा. समज, ती काढली आणि तू अधांतरीच चालायला लागलास तर काय होईल? तसं होतं! प्रेतांच्या खचातून पहिलं प्रेत तूडवून जाईपर्यंत भीती असते; मग काही वाटत नाही. अरे, बाजूला कुणाची मांडी पडली आहे, हात उडालेला आहे, रस्त्याच्या दुतर्फा असलेली घरं जमीनदोस्त झाली आहेत, अर्धवट उभी आहेत त्यांतून एखाद्या पलंगच लोंबकळतो आहे, बर्फ पडून चिखल झाला आहे .... अशा वातवरणातदेखील एकदा एक लंडन युनिव्हर्सिटीचा म्हातारा प्रोफेसर, मी आणि बॉंब पडून उद्ध्वस्त झालेल्या समोरच्या घरातली एक तरूण पोरगी मिळून आमचा वादविवाद चालला होता."
"हसू नकोस! 'जगात प्रेम नावाची गोष्ट आहे की नुसती आसक्ती आहे?" प्रोफेसर म्हणत होता,`नाही. प्रेम आहे.' ती पोरगी म्हणत होती. `जगात फक्त प्रेमच आहे.' तिचं एका तरूण सैनिकावर प्रेम होतं आणि तो हिंदुस्थानात होता म्हणून ती खूष होती. कारण तिला तिथं युद्ध नाही याची खात्री होती. त्याला वाघ खाईल म्हणून ती भीत होती! मला विचारीत होती की, तुम्हा लोकांकडे जादू असते ना वाघ आल्यावर त्याला परत पाठवण्याची? मी तिला मग मंत्र सांगितला आणि म्हटलं, हा लिहून पाठव तुझ्या प्रियकराला!"
"कसला मंत्र"
"ओह स्टुपिड 'रघुपती राघव राजाराम'. तिला मी हे लिहून दिलं आणि सांगितलं की, मुंबईत कुठंही वाघ दिसला की, ही अक्षरं मोठ्यानं म्हणायची--"
"मुंबईत?"
"तो मुंबईत होता म्हणे--"
"बिचारी!"
"त्या पोरीनं आपल्याजवळची शेवटली दोन चॉकलेटं मला दिली."
"तू घेतलीस?"
"नाही. मी तिला सांगितलं की, हिंदुधर्मात जादू सांगणाराला अशी प्रेझेंट्स घेता येत नाहीत."
"आणि तुझी ही थट्टा बॉंबहल्ल्यात चालू होती?"
"मग काय करायचं? सुरुवातीला माणसं रडली, ओरडली मग पंधराच दिवसांत कंटाळली."
"नंदा, एक विचारू?"
"लग्न का केलं नाहीस? राइट?"
"हो!"
"केलं होतं मी लग्न."
"कुणाशी?"
"आता तुला काय सांगू?--- एका मुलीशी."
"अस्सं होय? मला वाटलं, इंग्लंडात फक्त मुलांचीच लग्नं होतात!"
"मग मुलींशी लग्न नाही होत तर कुणाशी?"
"अरे, पण तिला काही नाव-गाव?"
"तिला नाव होत--विल्मा. आणि गाव नव्हतं--फक्त देश होता, जर्मनी."
"जर्मन मुलगी पण तुला जर्मन भाषा येते?"
"त्यात काय अवघड आहे? पण तिला इंग्लिश येत होतं ना!"
"मग ठिक आहे."
"हं, ठिक आहे--आणखी काही प्रश्न?"
"रागवलास का बाबा?"
"नाही रे ! तुझा पुढचा प्रश्न सांगू?--हल्ली ती कुठं आहे?"
"खरंच तुला त्रास होत असेल तर नको सांगू. आपण दुसरं काहीतरी बोलू."
"अरे त्रास कसला? मी बर्लिनमध्ये राहत होतो. एका जर्मन रंगाच्या फर्ममध्ये होतो. तिथं ती राहत होती."
"तिथं तुमचं प्रेम जमलं--"
"कोण जाणे! पण आम्ही लग्न केलं. ती ज्यू होती. मग युद्ध सुरू झालं पुढचा प्रकार ऎकायचा आहे?"
"नको!"
यक्षांना शाप असतात हे वाचले होते मी. पण ह्या यक्षाला किती शाप होते!
"मग त्यानंतर तू लग्न नाही केलंस?"
"अरे ! लग्न लावायला भटजी, पाद्री, काजी--कोणीतरी जागेवर हवा ना? कोणीच नव्हतं. मग खूप लग्न केली मी. खूप प्रेमं केली. त्यांत काय? तीच वाक्ये--इंग्लिश, फ्रेंच, जर्मन भाषेत बोलायची आणि ऎकायची...तुझ्या ह्या नॉव्हेलमध्ये नाही का हे?"
मला त्या मराठी कादंबरीकाराची दया आली. स्वत:च्या धर्मपत्नीबरोबर 'एकी एक दुर्की दोन' करीत हिंदू कॉलनीतल्या गल्यांकडे आपल्या खिडकीतून पाहत जगणारा तो पापभीरू कादंबरीकार स्रिजातीबद्दल लिहीत होता. आणि इथे बॉंबहल्ल्यात वावटळीतल्या पानांसारख्या उडून आलेल्या असंख्य स्रियांना कल्पनातीत अवस्थेत पाहिलेला महाभाग माझ्यापुढे बसला होता! त्याची आई त्याला पाचव्या वर्षी सोडून दोन घरे पलीकडे टाकून संसार करीत होती. बॅरिस्टर बाप थडग्यात दारू आणि बाया मिळण्याची सोय का नाही याबद्दल मुक्तिदिनाच्या दिवशी देवाच्या उलटतपासणीला कोणत्या प्रश्नापासून सुरूवात करावी याची चिंता करीत पडला होता. नंदाने हलाहलाच्या घोटानेच जीवनाचे पहिले आचमन केले होते. कशाला तरी सदैव जपायचे एवढाच हेतू बाळगून जगणारा मी आणि "जपण्यासारखे जगात काही असते का?" असा प्रश्न करणारा नंदा! देवाच्या दुनियेतली एक अजब जोडी जमली होती. नियती तरी काय काष्ठे जमवते! वा!
नंदा जगण्यासाठी काय उद्योग करीत होता याची मात्र मला कल्पना नव्हती. भली मोठी मोटारगाडी होती. ताजमध्ये राहायचा. कदाचित बापाची प्रचंड इस्टेट शाबूत राहिली असेल.
आता मात्र आम्ही खूप मोकळेपणाने बोलते होतो. पण मला तो माझ्याबरोबर इतका वेळ का घालवतो याचे कोडे होते. एकदा मला तो ताजमहाल हॉटेलातल्या आपल्या खोलीत घेऊन गेला. ते वातावरण पाहून मी जवळजवळ भेदरूनच गेलो होतो. नंदा मात्र त्या वैभवात अत्यंत अलिप्तपणाने संचार करीत होता.
"आज आपल्याला बरोबर जेवायचं आहे."
"पण तुमच्या ह्या हॉटेलात जेवण्याचा पोशाख घालावा लागतो."
"डोंट वरी! तूच सांगितलंस ना भारत स्वतंत्र झाला म्हणून? तुझा हा वेष चालेल. अरे धोतर कुठंही चालतं!"
आणि त्या दिवशी प्रथम इंदू वेलणकर हा विषय निघाला. वीस वर्षापूर्वी ह्याच तारखेला आम्ही मोरेटोरमध्ये जेवायला गेलो होतो. माझ्या लक्षात तारीख नव्हती, नंदाच्या होती. हा योगी पुरूष भुतलाशी असला काही धागा ठेवून राहिला असेल अशी मला कल्पनाही नव्हती!
मी त्यांना कॅंपमध्ये सोडल्यानंतरचा सारा इतिहास त्याने मला सांगितला. युद्धाच्या त्या पेटत्या खाईत त्याच्या सर्वस्वाचा असंख्य वेळा नाश झाला होता; फक्त एक गोष्ट टीकून होती. ती त्याने एका पाकिटातून काढून माझ्यापुढे ठेवली! एक फार फार जुने पत्र होते. इंदूचे त्याला आलेले पत्र! इंदूने त्यात आपले अतं:करण मोकळे केले होते. मी पुस्तकातूनच काही प्रेमपत्रे वाचली होती. हे खरेखुरे प्रेमपत्र होते! वीस वर्षापूर्वीची त्याच्यावर तारीख होती. ते पत्र वाचता वाचता माझ्या डोळ्यांतून अश्रूंची धार लागली.
" ए वेड्या , रडतोस काय?" नंदा माझे सांत्वान करीत होता.
मला एकएकी नंदा वांद्रयाच्या समुद्रात दगड फेकणार्‍या पोराएवढा लहान वाटू लागला! माझ्या लहान मुलांना मी कुरवाळतो, त्यांची पाठ थोपटतो, त्यांचे मुके घेतो,त्याचे त्याला करावे असे वाटू लागले. पण वाटेल ते करून मन स्वच्छ करायला मी नंदा नव्हतो. कसली कसली सभ्यतेची, शिष्टाचारांची अनेक बंधने घेऊन हिंडणारा मी एक दुबळा कारकून होतो. फक्त माझ्या डोळ्यानी ही बंधने पाळली नाहीत. शेवटी ते पत्र त्याच्या हातात देऊन मी म्हणालो, " नंदा, जगात देव नाही आहे रे !"
"अरे जगात काहीच नाही! ज्या क्षणाला आपण श्वास घेत असतो ना, तेवढा क्षण असतो. ते बघ" - खिडकी बाहेरचा समुद्र दाखवीत मला तो म्हणाला, "तो समुद्र आहे ना ? त्यात आपल्याला काय दिसतं? लाटा दिसतात, त्या बोटी दिसतात. ते कोळी, ती बघ लहान होडी घेऊन निघाले आहेत. त्यांना काय दिसत? फक्त मासे दिसतात. ते आणि मासे - त्यांच्यात येणारी अडचण म्हणजे समुद्र ! जीवन जीवन ज्याला म्हणतात ना , ते आपल्या जन्मापासून मरणापर्यंत नुसतं असं आड येत असत. बाकी काही नसतं! कधी प्रचंड लाटा होऊन येत. कधी उगीचच मठ्ठ्पणानं आडवं पडून राहतं मग कंटाळा येऊ नये म्हणून आपण त्याला लेबल लावतो - प्रेम म्हणतो, बायको म्हणतो, आई म्हणतो, धर्म म्हणतो, देव म्हणतो - काय वाटेल ते म्हणतो. एरवी जीवन म्हणजे एक निरर्थक फसवी,वस्तू आहे, ह्या समुद्रासारखी"
"असं का म्हणतोस? इंदूची आठवण तुला होतेच की नाही?"
"अरे, तु कोळ्याचं प्रचंड जाळं जेव्हा समुद्रातून ओढून काढतात तेव्हा पाहिलं आहेस? त्या जाळ्यात अडकलेले मासेदेखील तेवढ्यातल्या तेवढ्यात छोट्या मासळीला मट्ट करून गटकावतात. पुअर सोल्स!"
"इंदूनं तुला का रे नकार दिला?"
"विल्माला हिटलरच्या शिपायांनी माझ्या देखत खेचून कां नेलं? उंदरालासुद्धा घाबरणारी विल्मा काय हिटलरला खाणार होती? तू पाह्यला हवं होतंस तिला---"
"फोटो आहे तिचा?"
"अरे, कुणाकुणाचे फोटो ठेवू? आणि कशाला?"
"मग इंदूचं पत्र का ठेवलंस?"
"तुला खरं सांगू.... थांब--"
एक क्षणभर नंदा स्वस्थ बसला. गाणे सुरू करण्यापूर्वी गवई नुसत्या तंबो~याच्या स्वरात गुंगल्यासारखा बसतो तसा तो बसला होता. "तुला आठवतंय, आपल्या इंग्लिश ऑनर्सच्या मुलांची कार्ला केव्हजमध्ये ट्रिप गेली होती."
"चांगलीच आठवते! मधमाशांच्या मोहोळाला तू दगड मारलास आणि माश्या उठल्या होत्या. सगळ्यांना चावल्या--तोंडं ही~~ झाली होती सुजून ! फक्त मी सुटलो होतो. कारण मी वाटेतच बसलो होतो.
"एक चुकलं! इंदूला नव्हत्या चावल्या-- मला तर फोडून काढलं होतं मधमाश्यांनी. पुण्याला परतलो तेव्हा फ्रॅंकेस्टीनसारखं तोंड झालं होतं! स्टेशनात इंदू मला म्हणाली, `आता कुठं जाणार तुम्ही?' मी म्हटलं, 'आमच्या खोलीत.' `पण तुमच्याकडे पाहणार कोण?' मी विनोदानं म्हटलं, `तुम्ही पाहा.' आणि तुला ठाऊक आहे? ती वेडी मुलगी-- घरी गेली आणि रात्री माझ्या खोलीवर आली. रात्रभर माझं डोकं मांडीवर घेऊन बसली आणि वेड्यासारखी रडत होती. कारण तिला कोणीतरी माझी आई मला सोडून पळून गेली वगैरे सांगितलं होतं. आयुष्यात मला फक्त एक दिवसाचं बालपण मिळालं! आया आणि नॅनीच्या दमदट्यांत बालपण गेलं. क्वचित डॅडी शुद्धीवर असले की समुद्रावर घेऊन जायचे. बस्स!"
"पण कॉलेजमध्ये हे कोणालाच कळले नाही."
"पहाटे मी तिला तिच्या घरी सोडून आलो होतो."
"आणि तिचा थेरडा?"
"त्याला तिनं काय सांगितलं तीच जाणे! रात्रभर डोळ्याला डोळा न लागू देता ती बसली. वेडी! माझ्या तोंडाला स्नो फासला. पदरानं वारा घालीत होती. तुला काय सांगू, चमच्यानं मला चहा पाजला तिनं. त्या रात्री कित्येक वर्षांनी मी प्रथम रडलो. आणि त्या रडण्यातून कुणालाही कधीही न सांगितलेला माझा इतिहास तिला सांगितला. नोव्हेंबर महिना होता. थंडीत कुडकुडत ती पहाटे माझ्याबरोबर चालली होती. मी माझा कोट तिला घालायला लावला. ती ऎकेना. मग, ओ माय गॉडचाइल्डिश!"
"काय रे?"
"मी तिला शपथ घातली!"
"कुणाची?"
"माझी! आणि ती वेडी म्हणाली, सुटली म्हण, सुटली म्हण. मला असं काही म्हणतात ते ठाऊक नव्हतं. मी म्हटलं, आधी कोट घाल, ती म्हणे, आधी सुटली म्हण... मग मी सुटली म्हणालो. मी तिला विचारलं की, सुटली नाही म्हटलं तर काय होतं-- माणूस मरतो? तिनं चटकन माझ्या तोंडावर हात ठेवला आणि म्हणाली, आईचं दु:ख काय भयंकर असेल याची काल रात्री मला कल्पना आली! अशा चमत्कारिक कल्पना होत्या तिच्या. आम्ही लग्न करणार होतो रजिस्टर्ड! तू आमचा साक्षीदार आणि तिची एक मैत्रीण दुसरी साक्षिदार होणार होती. आणि लग्न झाल्यावर प्रथम ती मला... हसशील मला-- मलाही हसू येतंय-- काय वेडी पोरं होतो रे आपण... ती मला न्हाऊ घालणार होती. तीट लावणार होती... आणि झारीनं दुध पाजणार होती... असलं खुळं कोर्टींग केलं असेल का रे कुणी?... ही वेडी..." ते पत्र हातात धरून नंदा म्हणाला, "पण इथंही एक हिटलर आला. काही कारण नव्हतं. इंदू त्या रात्री त्याला सांगणार होती. पण तो म्हतारा हातात काठी घेऊन जागत बसला होता.
मी तिला दारात सोडलं आणि मला किंचाळी ऎकू आली. मी तसाच त्याच्या घरात घुसलो. त्या रिटायर्ड एज्युकेशनल इन्सपेक्टर हा बोर्ड बाहेर लावणा-या माणसानं तिला काठीनं मारायला सुरूवात केली होती. मी त्याच्या हातातली काठी खेचून त्याच्या तोंडात एक ठेवून दिली! म्हातारा कळवळून खाली पडला. आतून एक बाई धावत आली. इंदूपेक्षा थोडी मोठी असेल. ती त्या थेरड्याची तिसरी बायको! सगळी आसपासची माणसं गोळा झाली. आणि मी इंदूला म्हणालो, `चल, अश्शी चल माझ्याबरोबर.' म्हातारा तरातरा आत गेला. झोपलेली दोन पोरं ओढत आणली, दारात टाकली. पाळण्यातलं एक पोर आणून तिच्या पायाशी आदळलं आणि किंचाळून म्हणाला. `जा-- तुझ्या शिक्षणासाठी एवढे पैसे खर्च केले म्हतारपणी. ह्या तुझ्या भावंडाच्या पोटात दोन घास घालशील असं वाटलं होतं. तुडव त्यांना आणि जा दाराबाहेर!' असं म्हणून तो म्हातारा ओक्साबोक्शी रडायला लागला. इंदू `नंदा~~' म्हणून ओरडली आणि जिन्यातून वर पळत गेली. गेली ती गेली. त्यानंतर तिचं एक पत्र आलं होतं... ते गेलं कुठं तरी!"
"पण तू इथं आल्यानंतर भेटला नाहीस तिला?"
"मी? नाही"
"भेटावंसं वाटतं का तुला?"
"बहुधा नाही!"
"बहुधा नाही म्हणजे?"
"म्हणजे--खरं सांगू का तुला, मला काहीच वाटत नाही."
"मग तू मला कसा भेटतोस?"
"काही कळत नाही मला. कदाचित भेटणारही नाही."
"असं नको करू बाबा! तु नाही भेटलास तर मी येऊन दारात उभा राहीन तुझ्या!"
मग आम्ही खाली त्या मोठ्या हॉलमध्ये जेवायला गेलो. एका टेबलाशी तिघांच्या जेवणाचे काटेचमचे मांडले होते. मी एकदम दचकलो. इतक्यात एखाद्या संस्थानाच्या राणीसारखी दिसणारी बाई शुभ्र पोषाखात आली. पन्नाशीच्या पुढली होती. तिने नंदाच्या कपाळाचे चुंबन घेतले. मी लक्ष नाही असे दाखवत दुसरीकडे पाहू लागलो. तेवढ्यात त्या बाईच्या चेह-याकडे पाहताना डोळ्याकंडे लक्ष गेले आणि माझ्या लक्षात काहीतरी आल्यासारखे होत होते, आणि नंदाचे शब्द माझ्या कानांवर पडले--
"माझी आई!"
तिस-या रिकाम्या खुर्चीवर ती बसली.
अजुनही शनिवारी दुपारी टेलिफोनची घंटा वाजते आणि नंदा आपल्या त्या तश्शा आवाजात म्हणतो, "फाटकापाशी उभा राहा."
मी त्याची वाट पाहत फाटकाशी उभा राहतो.
